Ruh'unu Yitirmiş Bir Kelime

"Sana bir espri yapayım mı?" 
"Yap bakalım."
"Nasıl olsun, orta mı, sade mi?"
"Ha ha ha, çok komik."

Espri ne demektir? Bazı kelimeler zaman içinde ruhlarını yitirirler. Buna pek çok dilde rastlanır. Hani, hep söylenegelir ya, dil canlı bir organizmadır, diye, sahiden de öyle, dil capcanlı bir şeydir. Böyle olunca, değişim de kaçınılmaz olur. Kaldı ki, canlı olsun, cansız olsun, her şey doğa ve özellikle de zaman karşısında değişime tabi değil midir? Bin yıl boyunca yerinden bir milim oynamayan taş bile zaman içinde ne kadar değişir. 

Kelimelerin değişimi, dönüşümü de taşlarınki gibidir, yavaş yavaş olur. Şu espri kelimesine bakın, aslında ruh demek. Ama bugün ruh anlamında kullanmaya kalk bakalım. Mesela şu yukarıdaki örnekte espri yerine ruh koyalım, bakalım oluyor mu: 
      "Sana bir ruh yapayım mı?"
      "Yap bakalım." 
Olmuyor, değil mi? Özünü yitirmiş de ondan. Saçma sapan şeyler anlatarak çevresindekileri güldürmeye çalışanlar için de mesela, çok espritüel biri, diyorlar. Halbuki, espritüel aslında ruhsal demek. Birine, çok ruhsal birisin, dediğinizde vereceği tepkiyi düşünün.

Espri, Türkçeye Fransızcadan geçmiş, ondan ötürü espri diyoruz zaten, İngilizceden geçseydi spirit diyor olacaktık. Fransızcaya da Latinceden geçmiş. Aslı spiritus'muş ve o da solumak, nefes alıp vermek anlamına gelen spirare'den gelmiş. 

Espri'yle ilgili bakınırken dikkatimi çekti, Avrupa dillerinde, örneğin İngilizce'de spirit ve soul diye apayrı iki kelime var ve her ikisi de Türkçede ruh diye geçiyor. Latincede de spiritus'un yanında bir de anima var. Bu arada, aspiratör, ispirto falan da espri'yle aynı kökten geliyormuş. Ayrıca, şimdi aspiratör deyince aklıma geldi, İngilizcede çok arzulamak anlamındaki aspire fiili var, acaba o da mı aynı kökten geliyor? Galiba evet, çünkü çok arzulayınca can atarsın ya, oradan bir bağı olmalı, bir bakmak lazım. (Baktım bile, evet, kökeni aynıymış). 

Peki, her şey tamam da, bu espri nasıl olmuş da nükte anlamında kullanılmaya başlamış? Vallahi ben de bilmiyorum. Ancak nükte'nin anlamına bakılarak bir tahmin yürütülebilir. "İnce anlamlı, düşündürücü ve şakalı söz" ve ayrıca "yazıda, resimde sözde ve davranışta ince, derin anlam" diye geçiyor sözlüklerde. İşte, nükte'nin tanımındaki bu ince, derin, düşündürücü anlamla ruh arasında bir bağ olmalı. Fakat bir dakika, espri sözcüğü, özellikle şu son on beş-yirmi yılda bir kez daha değişime uğramadı mı? Benim yukarıda uydurduğum diyalogdakine benzer tırıvırı şeylere espri deniyor artık. Şimdiki insanların, hele de gençlerin, çocukların esprilerinde inceliği, derinliği, ruh'u ara ki bulasın.