Kibar

Birkaç ay önce ruhunu yitirmiş iki kelimeden söz etmiştim. Onlardan daha çok var, aklıma geldikçe yazarım. Şimdi de, ruhunu yitirmemiş ama azıcık yolunu şaşırmış bir kelimeden söz etmek istiyorum: kibar.

Arapça'nın bükünlü bir dil olduğunu bilen bilir. Yani, Arapçada yeni kelimeler türetilirken kelimenin başına, sonuna ekler gelmez, fakat kelimenin kökü bükülür, böylece ortaya yeni bir kelime çıkar. /hkm/ köküne bakalım, bu kökten Türkçeye geçmiş birkaç kelime: hakim, hüküm, mahkeme, muhakeme... Halbuki Türkçede böyle değildir, örneğin bu dört kelimenin karşılığı sırayla şöyle: 
hakim: yargıç,
hüküm: yargı,
mahkeme: yargı yeri,
muhakeme: yargılama.

Kibar'ı daha iyi anlatabilmek için bu örneği verdim. Kelimenin kökü /kbr/. İmam ezan okurken Allahu Ekber, der, yani Büyük Allah. O halde ekber'in "büyük" olduğunu çıkardık hemen. Kibir'in böbürlenme, büyüklenme olduğunu da biliyoruz zaten. Kübra diye kızlara verilen bir ad var, o da yine büyük demek, ekber'in dişili. Daha çok Farsçada kullanılan kebir var bir de, o da yine büyük, yüce anlamına geliyor. Mevlana'nın divanına Divan-ı Kebir denir, Büyük Divan anlamında. Bulmaca çözüyorsanız muhakkak rastlamışsınızdır, "büyükler, ileri gelenler" diye sorulur, cevabı ekabir'dir. Aslına bakarsanız kibar kelimesi de çoğuldur. Örneğin Kâtip Çelebi'nin ünlü eserinin özgün adı Tuhfetü’l-Kibâr fi Esfâri’l-Bihâr'dır, Türkçesiyle, Deniz Seferleri Hakkında Büyüklere Armağan.

Dedim ya, kibar sözcüğü ruhunu yitirmemiş ama biraz yolunu şaşırmış. Aslında büyük demek ama Türkçede daha çok ince anlamında kullanılıyor. "Kibar bir insan" dendiği zaman, ince davranışlı bir insan anlıyoruz, keza kibarlık'ı da incelik olarak algılıyoruz. "Kibarca bir davranış" dendiğinde örneğin, büyükçe, büyüklere yakışan bir davranış denmiş oluyor. Kelimenin geçirdiği dönüşüm çok da şaşırtıcı değil doğrusu. İncelik zaten büyük insanların yapabildiği bir şeydir, kaba, nobran insanlardan incelik beklenmez, değil mi?